فراتاب: کاملا درست است که قرارداد جامع 25 ساله بین ایران و چین، نقطه عطفی بسیار مهم در روابط بین دو کشور به حساب می‌آید اما این تنها یکی از نقاط عطف روابط پرفراز و نشیب چند صد ساله بین این دو کشور است. متن پیش رو به بررسی سیر تحولات در روابط بین ایران و چین می‌پردازد.
ایران و چین؛ دوران باستان
به نظر می‌رسد ارتباط ایرانیان و چینیان تا دوران هخامنشی، بیشتر به وسیلۀ بعضی از اقوام ایرانی مثل سکاها شکل گرفته است که کوچ‌گرد‌هایی در آسیای میانه و مناطق شمالی دریای خزر بودند. در نتیجه این ارتباطات، فنون ساخت ابزارآلات مختلف با مواد اولیه متفاوت از ایران، وارد چین شده است. در کنار محصولات و فنون، عناصر فرهنگی هم بین دولت ملت منتقل شده است. پژوهش‌هایی که در زمینه زبان‌شناسی صورت گرفته نشان می‌دهد که کلمه‌های هم ریشه زیادی در زبان چینی و زبان‌های ایرانی وجود دارد. همچنین گفته شده آیین پرستش خدای آسمان و تقدس آتش در چین هم در همان روزگار از طریق اقوام سکایی به چین وارد شده است.
یکی از مهم‌ترین مناطقی که به شکل کاملا روشن، نشانه‌های حضور تمدن ایرانی را در همسایگی چین در آن دیده می‌شود اویغورستان یا استان سین‌کیانگ چین کنونی در شمال غرب این کشور است. آثار بسیار زیادی از سابقه حضور اقوام ایرانی در این ناحیه پیدا شده؛ مثلا، تعداد زیادی اجساد مومیایی، مربوط به ۱۸۰۰ پیش از میلاد تا ۳۰۰ میلادی که بعضی از این مومیایی‌ها کلاه‌های تیزخود سکاها را با خود دارند یکی از این آثار است.
یکی از مهم‌ترین اقوامی هم که در تاریخ ایران به عنوان رابط بین ایرانیان و چینیان از آن‌ها نام برده شده است سغدیان‌اند. کوروش شهری در اون منطقه ساخت به نام شهر کوروش یا به قول اروپایی‌ها سیروپولیس که در مسیر کاروان‌هایی قرار داشت که برای تجارت به چین می‌رفتند. در کتیبه بیستون هم داریوش، به شکل تلویحی به تجارت سغدیان با مناطقی بسیار دورتر از سغد اشاره کرده است. این شهر کوروش احتمالا در خجند یا اسروشنه امروزین قرار داشته است.
اولین ارتباط رسمی چین و ایران
اولین ارتباط رسمی دولت‌های ایران و چین که در منابع ثبت شده مربوط به زمان پادشاهی مهرداد دوم اشکانی بین سال های ۱۲۸ تا ۱۲۰ قبل از میلاد است. در این زمان، امپراتور سلسله هان سفیرش را برای باخبر شدن از وضعیت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی راهی ایران کرد که مورد استقبال دربار ایران قرار گرفت و در نتیجه دو پادشاهی با بستن پیمانی بازرگانی، تجارت در مسیری که از چین شروع می‌شد و از طریق ایران به غرب می‌رفت را تضمین کردند. یقیناً تأمین امنیت جاده‌ها بزرگترین تعهدی بود که این دو دولت متقبل شدند و در سایۀ همین امنیت هم تجارت در این مسیر نسبت به گذشته شکوفاتر شد. این همان مسیری است که جاده ابریشم نام دارد.
دوران ساسانیان
وقتی سلسله ساسانی در ایران به قدرت رسید مدت‌ها بود که در چین سلسله قدرتمندی بر سر کار نیامده بود و کشور دچار آشوب و شورش بود؛ همین مساله باعث شد از زمان حضور آخرین سفیر چین در دربار اشکانی تا حضور اولین سفیر چین در دربار ساسانی ۲۰۰ سال به طول بیانجامد. با این حال روابط تجاری بین دو تمدن یقینا ادامه داشته داشت. از بین شاهان ساسانی برای اولین بار، یزدگرد دوم در سال 455 میلادی هیئتی را به دربار امپراتور سلسله وی شمالی فرستاد که آغازگر روابط سیاسی چین با شاهان ساسانی شد. همین‌طور، پیروز پادشاه ساسانی بعد از حمله هیاطله به مرزهای شرقی ساسانیان و شکست از آن‌ها چهار هیئت سیاسی همراه با هدایای نفیس به دربار امپراتور سلسله وی فرستاد تا از او برای مقابله با هیاطله تقاضای کمک کنند. در دوران قباد ساسانی هم چند بار سفرایی به دربار امپراتور سلسه وی فرستاده شدند تا از او برای پیشگیری از تهاجم هیاطله درخواست کمک کنند. در زمان خسرو انوشیروان این سیاست دنبال شد و این بار برای دفع حملۀ ترکان شرقی سفرایی از ایران به دربار پادشاه چین رفتند. بنا بر اسناد این ارتباط‌ها تا پایان سلسلۀ ساسانی با قدرت ادامه داشت. زمانی که اعراب به ایران حمله کردند امپراتور تای‌زونگ که در آن زمان امپراتور چین بود کمکی به یزدگرد نکرد. یزدگرد بعضی از اعضای خانواده‌اش از جمله دو پسر و سه دخترش را به چین فرستاد و خودش راهی نهاوند شد.
قاجاریه
نخستین عهدنامه مودت میان دولت‌های ایران و چین در رم، پایتخت ایتالیا و میان سفیران دو کشور در سال 1920 (1299 شمسی) بسته شد. این عهدنامه هفت ماده‌ای مبنایی برای مبادله نمایندگان سیاسی و کنسولی میان دو کشور و تأسیس سفارتخانه و کنسولگری در خاک یکدیگر شد.
پهلوی
در ١٩٤٥، ایران اداره وزارت مختار خود را در شهر چونگ چینگ، پایتخت موقت چین، دایر کرد ولی این کار به منزله عمل حاکمیت مستقل دو کشور تلقی نشد و بیشتر نشانه دو کشور هم‌پیمان بود. پس از پایان جنگ جهانی دوم در سال ١٩٤٥، دولت ملی چین پایتخت خود را به شهر نانجینگ انتقال داد و در ١٩٤٦، سطح نمایندگی ایران از وزیرمختاری به سفارت ارتقا یافت و سیدعلی نصر، وزیرمختار ایران به سفیری ارتقای مقام پیدا کرد و همراه دولت ملی به شهر نانجینگ منتقل شد و تا سال ١٩٤٩ که نانجینگ به دست نیروهای کمونیست تصرف شد وی در این شهر اقامت داشت. بعد از جنگ جهانی دوم، ایران که خود را در قالب بلوک غرب تعریف می‌کرد در 1956 با حکومت ضد کمونیستی جمهوری چین در تایوان روابط دیپلماتیک برقرار کرد. ایران در این باره مورد سرزنش شدید جمهوری خلق قرار گرفت.
در 1971، اعلام این که رئیس‌جمهور آمریکا _ریچارد نیکسون_ از چین بازدید خواهد کرد صحنه را برای برقراری رسمی پیوندهای دیپلماتیک بین ایران و جمهوری خلق آماده کرد. در 1971(25 مرداد ۱۳۵۰) سفرای دو کشور در اسلام‌آباد پاکستان دیدار کردند و سندی را امضا کردند که در آن ایران حکومت پکن را به رسمیت شناخت.
پس از انقلاب اسلامی
چین یکی از کشورهایی بود که در طول جنگ ایران و عراق به طرفین جنگ اسلحه فروخت. چین به ایران موشک¬های ضد کشتی، زمین به هوا، هوا به هوا و موشک کروز فروخت؛ از جمله این موشک‌ها، موشک‌های کرم ابریشم بود. در سال 1986(1364) نیز آقای هاشمی رفسنجانی سفری به چین داشتند که بعدها ایشان در مصاحبه‌ای گفتند که حامل پیام امام بوده‌اند.
نخستین قرارداد همکاری‌های فرهنگی بین ایران و چین سال 1984(1362) در سفر رسمی آقای علی‌اکبر ولایتی، وزیر امور خارجه وقت به پکن امضا شد. همچنین در سال 2001 (1379) رییس جمهور وقت ایران محمد خاتمی سفری به چین برای توسعه روابط اقتصادی داشته است.
در زمان ریاست جمهوری حسن روحانی تنها یک هفته پس از امضای برجام در سال 2016 (1394)، رییس جمهور چین، شی جین‌پینگ اولین رهبر خارجی بود که در پی رفع موانع تجاری از ایران دیدار کرد و پنج سال پس از این سفر در سال 2021 (فروردین 1400)، برنامه جامع همکاری ایران و چین برای مدت ۲۵ سال امضا شد. همچنین ایران، چین و روسیه از سال 2019 تا 2022 سه رزمایش مشترک نظامی در اقیانوس هند و دریای عمان برگزار کردند.
در زمان ریاست جمهوری ابراهیم رییسی، تهران در سال 2022 با حمایت پکن به سازمان همکاری شانگهای پیوست.
گزارش از رهام داستان‌پور
بازنشر این مطلب با ذکر منبع «فراتاب» بلامانع است
